دانش لنج‌سازی و میراث دریانوردی ایران

دریا، به شکلی اجتناب‌ناپذیر با زندگی مردم جنوب گره خورده است. در طول تاریخ، زیست این مردم، معیشتشان و فرهنگ و اعتقاداتشان با دریا عجین بوده است. آنها برای هر کاری که با دریا داشته‌اند افزاری ساخته‌اند و به فراخور بر امواج آب شناور شده‌اند. حاصل این کار، قایق‌ها و جهازهایی شده است که یا هنوز هستند و یا تصویر و نامشان برایمان باقی مانده است. از همین رو دانش لنج‌سازی و دریانوردی که زندگی و روزمره این مردمان بوده و هست به دانشی کهن و قابل اعتنا تبدیل شده است.

انواع لنج‌های مورد استفاده‌ی دریانوردان ایرانی در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان در قرون گذشته و تا زمان حال، به فراخور کاربردشان بیشتر از بیست نوع است. اما در چند دهه‌ی گذشته و با جایگزین شدن لنج‌های چوبی با گزینه‌های ارزان‌تر نظیر نمونه‌های فایبرگلاس و مضمحل شدن بسیاری از فعالیت‌های سنتی دریانوردی، ساخت و استفاده از بسیاری از آنها از بین رفته و بیشتر کارگاه‌های لنج‌سازی چوبی هم تعطیل و یا به تعمیرگاه لنج‌های قدیمی تبدیل شده است. همین امر هم باعث شده تا دانش لنج‌سازی و میراث دریانوردی ایرانیان در آستانه‌ی فراموشی کامل قرار بگیرد.

About Iran's traditional Lenj boat making:

لنج‌سازی یکی از قدیمی ترین صنایع محلی جنوب ایران است که قدمت آن به دوره افشاریه می رسد. با این حال، تاریخ دریانوردی ایران را می توان پس از کشف آثار باستانی ساسانی و همچنین بنادر اشکانی و ساسانی طولانی تر دانست. سازندگان لنج‌های ایرانی به «گلاف» معروف بودند. آنها از ابزارهای ابتدایی و ساده استفاده می کردند که امروزه نیز همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرند. و از آنجایی که این روش ها قدیمی هستند، روند ساخت و ساز ساخت لنج زمان زیادی می برد. همین امر باعث شده تا بسیاری، لنج سازی سنتی را رها کرده و به کارهای دیگری روی آورند.

هر لنج دست ساز نام خاص خود را دارد. اگرچه سازندگان اغلب به جای ساختن، لنج‌ها را تعمیر می کنند، اما نام هایی مانند بغله، غنجه، بتیل، شوعی، بوم، سنبوق و … هنوز وجود دارد. لنج‌های سنتی را از چوب‌های مقاوم در برابر رطوبت می سازند. درختان محلی مانند صمغ عربی، کهور، عناب و درختان غیر محلی مانند توت و چنار و گاهی هم چوب هندی به نام «سای» برای این کار مورد استفاده قرار می‌گیرند. ساکنان ساحل شمالی خلیج فارس از لنج های دست ساز خود برای سفرهای دریایی، تجارت، غواصی مروارید و ماهیگیری استفاده می کردند.

البته دانش سنتی مرتبط با لنج‌سازی تنها به مهارت‌های ساخت لنج محدود نمی شود. ادبیات شفاهی، فنون دریانوردی نظیر اصطلاحات، پیش‌بینی آب و هوا، فرهنگ دریانوردی و پیدا کردن مسیر دریانوردی را نیز می توان دانش سنتی لنج‌سازی ایرانی به حساب آورد. این فنون به شکل تجربی از پدر به پسر منتقل شده و به حیات خود ادامه می‌داده است. اما امروزه افراد کمی هستند که بر این رسوم وفنون تسلط داشته باشند. بسیاری از آن‌ها در قید حیات نیستند و بازماندگان هم عمدتاً افراد مسن را تشکیل می‌دهند. بدین شکل است که فلسفه، پیشینه‌ی آیینی، فرهنگ و دانش سنتی لنج‌سازی و میراث دریانوردی ایران در خطر فراموشی قرار گرفته. البته برخی از رسوم مرتبط با دریانوردی سنتی در اندک نقاطی از سواحل خلیج فارس، مثل شهر کنگ، همچنان ادامه دارد. و حال با توجه به ثبت دانش لنج‌سازی و میراث دریانوردی ایران در میراث جهانی یونسکو، همچنان امیدی هرچند کمرنگ به حفظ و احیای این دانش وجود دارد.

میراث دریانوردی ایران

یکی از بخش های جداناپذیر دریانوردی در خلیج فارس، علاوه بر فنون دریانوردی و لنج‌سازی، موسیقی و ریتم‌های خاصی است که در سفرهای دریایی بر عرشه لنج طنین انداز است. ملوانان حین انجام دادن کار، آهنگ‌های خاصی را، حین اجرای اعمال به خصوصی، می خواندند. درواقع می توان دانش لنج‌سازی را میزاث ملموس و اشعاری که زنان به هنگام بازگشت ملوانان از دریا می خوانند و یا آوازهای قایقرانان در محل کار را می توان میراث ناملموس دریانوردی ایران دانست.

خانه این هنر باستانی «بندر کنگ» است. سنت لنج سازی در این بندر به زمانی برمی گردد که مردم به عنوان سکونتگاه در این منطقه شروع به سکونت کردند. در گذشته مراکز اصلی ساخت لنج بندر کنگ، بندر لنگه و بندر تاریخی لافت (در جزیره قشم) بوده است. امروزه نیز بیشتر لنج ها در شهرستان های قشم، کولقان، درگهان، رمچاه، سوزا، لافت، دولاب و گوران ساخته می‌شوند. کنگ در سده های اخیر مهمترین بندر دریانوردی ایران بوده است و هنوز ناخدایان کنگی در تمام خلیج فارس به مهارت زیادشان مشهورند. هر چند از ناخدایان و دریانوردان ماهر و توانای کنگی تعداد اندکی باقی مانده، اما حتی یک غریبه کنجکاو، با چند روز گشت و گذار در گوشه و کنار کنگ می تواند حیات آن میراث و مباهات کنگی ها به این پیشینه را متوجه شود.

جمع های چند نفره ناخدایان و دریانوردان در گوشه و کنار شهر که در ساعاتی از روز یا غروب به هم‌صحبتی می نشینند و به طور خاص اجتماع هر روزه بسیاری از آنها در موزه مردم شناسی کنگ و لوازم و عکس های فراوان مربوط به دریانوردی در خانه ها، دال بر هیچ چیز نیست مگر جریان همچنان فعال دریانوردی و حفظ آن سنت ها. این مجموعه، منبعی مهم برای شناخت چند دهه دریانوردی و روابط اجتماعی بخشی از جنوب ایران است. هر چند اولین قدم در این امر مرمت و حفاظت از این دفاتر و آن لوازم و تجهیزات قدیمی دریانوردی است.

ثبت در یونسکو

در سال 1390 با همت مجله ی سرزمین من روزنامه همشهری، «مهارت‌های سنتی ساخت و دریانوردی با لنج ایرانی در خلیج‌فارس» در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید. اما نکته‌ای که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد، قرار گرفتن این میراث در یک لیست به خصوص یونسکو است: “نیازمند حفاظت فوری”.

همانطور که پیشتر به آن اشاره شد، دانش لنج‌سازی ایران، سینه به سینه به نسل بعدی دریانوردان انتقال داده می‌شده و حفظ این میراث منوط به تداوم نقل این فنون است. حال آنکه فاکتورهای بسیاری باعث شده تا دریانوردی سنتی عملا در یک قدمی نابودی و فراموشی کامل قرار بگیرد. با توجه به ارزش اصیل این میراث فرهنگی، چندان خوشایند نیست که بدانیم آنطور که باید از آن محافظت نشده است و کارگاه‌های ساختمانی چوبی سابق لنج عمدتاً به تعمیرگاه‌های لنج‌های قدیمی تبدیل شده‌اند. اگرچه این مورد چندان دلچسب نبوده است، اما هنوز امید و ابتکارات کاملا امیدوار کننده ای برای حفظ این میراث از طریق تمرین گردشگری پایدار (چه ملی و چه بین المللی) وجود دارد.